Một số làng người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ có thờ các Thành hoàng vốn xưa là người ăn mày, hốt phân, ăn trộm, ăn cướp… chết vào giờ thiêng, linh ứng và được thờ làm Thành hoàng. Bởi vậy, trong nghi lễ hội làng thường phải thực hiện các hèm tục này, mà thường làm vào ban đêm, người ngoài làng không được tham dự. Có thể kể ra một số hèm tục loại này như sau:
Hèm đi ăn mày và cướp bị gậy của làng Đôn Điển (Quảng Xương, Thanh Hóa) và làng Xuân Ái (Võ Giàng – Hà Bắc cũ). Thành hoàng các làng này vốn xưa là người đi ăn mày.
Hèm thần dọn phân Thành hoàng của làng Cổ Nhuế (Hà Nội), Đồng Vệ (Vĩnh Phú cũ). Tương truyền Thành hoàng của làng này là người hốt phân, nên hiện tại trong thờ tự hay lệ tục trong Hội làng, có đồ vật (sọt tre, que sơn son) hay hành động, thậm chí đồ dâng cúng liên quan tới phân và đi nhặt phân về.
Hèm đuôi lợn trong lễ hội Ngô Xá (Gia Lâm, Hà Nội), tái hiện việc người lái lợn xưa vì đuổi lợn mà rơi xuống ao bị chết.
Hèm thần ăn trộm, ăn cướp còn quan sát thấy ở một số làng Cộng Khê (Thái Bình), Tích Sơn (Tam Dương, Vĩnh Phú cũ), Khắc Niệm – Võ Giàng (Hà Bắc cũ)… sinh thời các vị Thành hoàng làng trên là kẻ trộm, cướp, nhưng hiển linh nên được các làng thờ là Thành hoàng. Bởi vậy, hèm trong hội làng đều phải tái hiện lại thời khắc tiêu biểu nhất của nghề nghiệp, thậm chí là cái chết của những con người mang tội này. Ví dụ, làng Cộng Khê diễn lại cảnh đưa tượng vị thần qua lỗ ngạch, vị tiên chỉ chực sẵn ở ngoài tóm lấy đầu tượng và hô lớn “Bắt được rồi ạ!”. “Bắt được rồi!”. Còn hèm làng Tích Sơn thì diễn lại cảnh đánh người tới mức bò lăn ra đất, gọi là quật bò. Làng Khắc Niệm diễn lại hèm chặt đầu lợn, liên tưởng tới vị thành hoàng xưa bị trọng tội phải chặt đầu.
Hèm thần trẻ con chết nghẹn của làng Đông Thôn (huyện Hoàng Long), vào dịp 12 tháng giêng, dâng thần bánh trôi và nhiều món ăn khác.
Hèm ẩu đả giữa các làng có thể quan sát thấy ở nhiều nơi: Thụy Khuê, Sài Sơn, Thượng ốc, Yên Lũng, Văn Lũng, Phú Vinh (Hà Tây cũ), Bong Trung (Thanh Hóa), Yên Vĩ – Đục Khê, Đại Phùng (Hà Tây cũ)… Vào các dịp hội hè, nghi lễ - có hèm tục các làng ẩu đả lẫn nhau bằng cách ném gạc bới ấu đả, “choang” đá vào nhau ở Yên Vĩ… Theo quan niệm dân gian, các cuộc ẩu đả đó càng căng thẳng, thậm chí gây đổ máu thì các làng năm đó mới làm ăn phát đạt, tránh mọi rủi ro, dịch bệnh. Đặc biệt là sau khi ẩu đả, người ta lại qua lại hỏi thăm nhau bình thường, không hề có thù oán.
Ban Nghiên cứu Văn hóa