Cũng như một số dân tộc khác sinh sống trên địa bàn tỉnh, người Lô Lô cũng có nghi lễ, tín ngưỡng riêng của đồng bào mình, đó là những nét văn hóa độc đáo có từ lâu đời mà đến nay đồng bào Lô Lô vẫn còn gìn giữ. Một trong những tín ngưỡng thờ cúng đầu tiên của người Lô Lô đó là thờ cúng tổ tiên. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên tồn tại rất lâu đời trong cộng đồng người Lô Lô đen. Họ quan niệm tổ tiên là những người thuộc thế hệ trước đã sinh ra mình và đồng bào phân làm hai lớp: tổ tiên gần (dùy khế) từ 3 - 5 đời (bố mẹ, ông bà, cụ) trở lại và tổ tiên xa là những người thuộc từ đời thứ 4 hoặc thứ 6 trở lên.
Dân tộc Lô Lô ở Cao Bằng chiếm 0,54% dân số toàn tỉnh và chiếm 59% tổng số người Lô Lô ở Việt Nam. Người Lô Lô sinh sống tập trung tại các xã: Kim Cúc, Cô Ba, Hồng Trị (Bảo Lạc), Đức Hạnh (Bảo Lâm). Mỗi gia đình Lô Lô đen đều lập bàn thờ tổ tiên, đây là việc làm thể hiện sự hiếu thảo của con cháu dành cho ông bà, cha mẹ và những người trong họ tộc mình. Họ quan niệm tổ tiên sẽ phù hộ cho mình được bình an, con cháu có sức khỏe, gặp mọi vận may trong cuộc sống.
Bàn thờ tổ tiên của người Lô Lô đen được bố trí ở sát vách của gian giữa, đối diện với cửa chính. Những tổ tiên được rước lên bàn thờ tượng trưng bằng những hình nhân làm bằng gỗ và được cắm vào mo tre, cài vào vách. Vị trí thứ bậc gần xa của dùy khế được sắp xếp từ trái sang phải (bố mẹ, ông bà, cụ).
Ngoài các vị thần linh, các thế lực siêu nhiên, người Lô Lô đen cho rằng con người sau khi chết, hồn được chia làm bốn phần, cư trú ở bốn nơi khác nhau. Một phần được con cháu tiễn về nơi sinh ra đó là về trời. Phần khác đưa về thế giới mường ma ở khu mộ của làng. Phần nữa ngự chế trên sàn gác bếp, coi nhà cửa giúp con cháu, không cho ma ngoài xâm nhập vào nhà. Phần còn lại được con cháu đưa lên thờ cúng trên bàn thờ tổ tiên và được con cháu thờ cúng chu đáo.
Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô
Hằng năm, đồng bào Lô Lô cúng tổ tiên vào dịp Tết Nguyên đán và tết rằm tháng 7. Khi trong nhà có việc cưới xin, tang ma, sinh nở, chủ nhà phải dâng lễ trình tổ tiên. Ngoài ra, người Lô Lô đen còn cúng tổ tiên mỗi khi người nhà bị ốm đau, hoạn nạn. Ngoài bàn thờ tổ tiên, trong nhà còn có khoan li (nơi thờ những người chết bất đắc kỳ tử) được đặt ở góc nhà dưới bàn thờ tổ tiên hay ở gian có lò bếp, gia cụ. Chỉ có chủ nhà mới được quét dọn nơi thờ cúng này.
Đối với thờ cúng Thổ công, miếu Thổ công của đồng bào Lô Lô đen được dựng ở nơi yên tĩnh, vắng người qua lại, trong khu vực rừng thiêng của làng. Nơi đây có nhiều cây cổ thụ và trong hương ước của làng có quy định không ai được chặt cây hoặc đào bới bừa bãi khu vực này. Miếu Thổ công gắn với câu chuyện thờ thần hộ mệnh của người Lô Lô đen.
Theo như truyền lại, xưa kia hòn đá thần dẫn đường cho người Lô Lô đến cư trú tại Nà Hầu, xã Bảo Toàn, rồi sang xã Kim Cúc, Hồng Trị (Bảo Lạc), xã Đức Hạnh (Bảo Lâm). Đến đâu ở, người Lô Lô cũng thấy hòn đá vuông, cao khoảng hai gang tay xuất hiện trên một mảnh đất bằng phẳng trong cánh rừng già gần làng. Người Lô Lô coi đó là hồn đá đã đi theo để bảo vệ cho dân làng nên lập miếu thờ. Bản Lô Lô truyền tai nhau về sự linh thiêng không chỉ của thần đá mà còn cả khu rừng bao quanh thần đá gọi là rừng thiêng, rừng Thổ công. Người Lô Lô tin rằng thần đá là thần hộ mệnh bảo vệ cho dân làng, mang lại sự no ấm, bình yên cho dân làng.
Hằng năm, người Lô Lô đen tổ chức lễ cúng Thổ công cùng với lễ cầu mưa vào dịp đầu tháng 3 âm lịch. Lễ vật gồm lợn, gà, chó, rượu, xôi do dân làng cùng nhau đóng góp. Chủ trì lễ cúng gồm có 2 thầy (một thầy chính cúng lợn và gà, một thầy phụ cúng chó). Lễ vật sau khi dâng cúng được dân làng cùng nhau thụ lộc ngay tại miếu.
Bên cạnh tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ Thổ công, người Lô Lô đen còn duy trì tín ngưỡng thờ các thần che chở cho các gia đình như: thờ cúng ma bếp, cúng bà mụ, cúng thần phù hộ chăn nuôi... cho mùa màng tươi tốt, gia đình gặp nhiều may mắn. Sau khi cúng xong cả gia đình quây quần cùng nhau thưởng thức các món ăn do tự tay mình làm ra trong không khí vui vẻ, đầm ấm.
Cùng với tín ngưỡng thờ cúng, người Lô Lô còn nhiều nghi lễ rất độc đáo, là những di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc, như: lễ cầu mưa, lễ mừng cơm mới, lễ tang ma… Trong đó, lễ cầu mưa (mề lồ pỉ) là một nghi lễ được người Lô Lô đen duy trì từ bao đời nay.
Lễ vật dâng cúng trong lễ cầu mưa được cúng hai lần. Kết thúc lễ cúng, lễ vật được chia đều cho dân làng và dành một phần để biếu lộc cho thầy cúng chính. Sau khi cúng lễ cầu mưa về nhà, thầy cúng phải kiêng không được nói chuyện với ai, không ra khỏi nhà trong vòng ba ngày. Các nghi lễ, tín ngưỡng thờ cúng của người Lô Lô khẳng định những giá trị văn hóa có ý nghĩa, phản ánh giá trị đạo đức của một cộng đồng dân tộc. Vì thế, giữ gìn những giá trị văn hóa độc đáo trong nghi lễ, tín ngưỡng của người Lô Lô nhằm phát huy những yếu tố tích cực tạo sức mạnh và động lực nội sinh duy trì bản sắc văn hóa tộc người.
Ban nghiên cứu văn hóa