Cỗ lá là một nét ẩm thực truyền thống đặc sắc, được đồng bào Mường gìn giữ và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Với người Mường, cỗ lá không chỉ là bữa ăn, mà còn là biểu tượng sinh động của văn hóa, thể hiện tinh thần cộng đồng và bản sắc dân tộc.
Mâm cỗ lá đậm đà bản sắc dân tộc Mường Tây Bắc.
Từ xa xưa, cỗ lá được chế biến quanh năm, đặc biệt trong các dịp lễ, Tết, hội làng, cưới hỏi hay mừng nhà mới. Ngày nay, món ăn này vẫn hiện diện trong các dịp trọng đại, thậm chí trở thành một phần quen thuộc trong bữa cơm hằng ngày của nhiều gia đình người Mường.
Điểm đặc trưng của cỗ lá nằm ở sự kết hợp hài hòa giữa “cỗ” và “lá”. Người Mường thường dùng lá chuối rừng làm nền bày thức ăn. Màu xanh mát của lá không chỉ làm nổi bật món ăn, mà khi gặp hơi nóng còn tỏa hương dịu nhẹ, hòa quyện, làm tăng hương vị cho từng món.
Các món trong mâm cỗ lá đều mang đậm hồn quê, được sáng tạo từ sản vật của núi rừng và đồng ruộng. Mâm cỗ đủ đầy thịt gà, lợn, cá, rau, củ, quả… – tất cả đều do người dân nuôi trồng hoặc hái lượm. Trong đó, có ba món không thể thiếu là xôi nếp, cá ốt đồ và chả cuốn lá bưởi.
Cá ốt đồ là món ăn cầu kỳ, được hấp cùng măng rừng trong suốt 10–12 giờ. Măng hút vị ngọt của cá, hòa cùng hương thơm của dổi, gừng, sả, ớt, tạo nên vị đậm đà, khó quên.
Chả lá bưởi là món không thể thiếu trong mâm cỗ cúng tổ tiên của người Mường.
Chả cuốn lá bưởi lại mang hương vị rất riêng. Người Mường chọn lá bưởi non vừa tầm, bóng xanh và dẻo, cuốn cùng thịt ba chỉ băm nhỏ, trộn hành củ, hạt sẻng, hạt dổi, rau thơm. Miếng chả được xiên bằng tăm tre, kẹp nướng trên than hồng đến khi tỏa hương thơm lừng. Khi ăn, chả chấm với muối ớt trộn hạt dổi nướng, cay nồng và dậy mùi đặc trưng của núi rừng.
Món xôi ngũ sắc của người Mường.
Xôi nếp được coi là tinh hoa trong mâm cỗ lá. Với người Mường, hạt gạo nếp là kết tinh của đất trời và công sức lao động. Xôi trắng tượng trưng cho sự thuần khiết, xôi ngũ sắc thể hiện niềm ước vọng về cuộc sống sung túc, đủ đầy. Xôi được đồ trong chõ gỗ để giữ trọn vị dẻo thơm, khi bày ra, hạt nếp bung đều như đóa hoa – biểu trưng cho sự phồn vinh.
Mâm cỗ lá của người Mường Tây Bắc.
Cách sắp mâm cỗ lá cũng là một nghệ thuật. Mâm thường làm từ mẹt tre hoặc mâm gỗ tròn, vuông. Lá chuối được hơ qua lửa rồi trải đều, các món ăn bày biện gọn gàng, hài hòa về màu sắc và hình khối. Đôi bàn tay khéo léo của phụ nữ Mường đã thổi hồn vào từng chi tiết, biến mâm cỗ thành một bức tranh ẩm thực sinh động.
Thưởng thức cỗ lá không chỉ là trải nghiệm vị ngon của núi rừng, mà còn là cách cảm nhận sự chân thành, mộc mạc của con người Mường – những người luôn coi trọng tình làng nghĩa xóm, sự gắn bó cộng đồng và nét đẹp truyền thống trong từng bữa ăn.
Ban Nghiên cứu VHTN phía Nam