Ở đình làng trong ngày hội không chỉ có tế lễ, rước và tục hèm, mà còn có nhiều sinh hoạt văn hóa, các trò diễn mang tính nghi lễ và phong tục.
Trước hết phải kể tới các trò hát, múa, sân khấu dân gian. Hát cửa đình (hát đình môn) là lối hát ào đào, khi dân làng có tế lễ thì đến góp vui. Các điệu múa bài bông là điệu múa dâng cúng thần linh, thường biểu diễn vào dịp hội lớn của làng. Rồi các điệu nhạc và múa tứ linh xung quanh đám tế thần trước cửa đình…
Hò cửa đình
Ngoài ra, còn có rất nhiều trò diễn khác như đánh phết ở hội làng Hiền Quan, rước vua sống ở hội Trường Yên, rước voi ở đền Hai Bà Trưng, chọi trâu ở hội Đồ Sơn, đua thuyền ở hội Đăm, thổi cơm ở hội làng Lương Quy…
Các trò chơi dân gian vừa mang tính đua tài vừa mang tính giải trí, góp vui, thả diều, đốt pháo, thả chim, chọi gà, đua thuyền, vật võ, kéo co, chơi đu… tạo nên không khí náo nhiệt, tưng bừng của hội làng.
Kết luận về Thành hoàng là một hiện tượng văn hóa dân gian tổng thể:
Trong tín ngưỡng dân dã của người Việt, thờ phụng Thành hoàng giữ vai trò then chốt trong đời sống tâm linh của cộng đồng. Thành hoàng là vị thần bảo trợ, phù hộ cho cả cộng đồng, một loại hình tín ngưỡng của công xã nông thôn của xã hội thời nguyên thủy chuyển biến sang xã hội có giai cấp. Tuy Nhiên, từ lớp tín ngưỡng cổ xưa ấy, thờ cúng Thành hoàng của người Việt đã bị “phong kiến hóa”, tiếp thu những ảnh hưởng của Nho giáo và các tôn giáo khác. Hình thức gia đình tiểu nông và làng xã cổ truyền là mảnh đất nuôi dưỡng tốt cho hình thức tín ngưỡng này tồn tại lâu dài và dai dẳng. Thậm chí, sau Thành hoàng bị hạn chế, phá bỏ thì nay tế bào gia đình và dòng họ được phục hồi, thì tín ngưỡng Thành hoàng lại có cơ hội trỗi dậy và tiếp tục tồn tại, tuy mang một số hình thức biến dạng.
Điều đặc biệt chú ý là từ cái nền tín ngưỡng Thành hoàng sản sinh và tích hợp nhiều sinh hoạt văn hóa cộng đồng, tạo nên bộ mặt văn hóa tiêu biểu và độc đáo của làng xã Việt Nam cổ truyền. Đó là ngôi đình làng – trung tâm sinh hoạt cộng đồng làng xã, là các lễ nghi, phong tục, nhất là hèm, các sinh hoạt văn hóa mang tính đua tài và vui chơi giải trí. Hội đình đã thực sự là trung tâm quy tụ, sản sinh, tấm gương phản chiếu văn hóa cổ truyền của người dân Việt Nam.
Và tới lượt nó, thờ cúng Thành hoàng, hội làng trở thành biểu tượng của cấu kết cộng đồng: từ công mệnh (gắn bó vận mệnh) tới cộng cảm (đồng cảm về sinh hoạt văn hóa).
Ban Nghiên cứu Văn hóa