Vùng đất Phú Mỹ trước đây vốn là địa bàn cư trú của một số đồng bào dân tộc ít người mà chủ yếu là dân tộc Châu Ro. Trong quá trình khai hoang mở đất về phương Nam của người Việt trong các thế kỷ 17, 18, một bộ phận người Việt có thể đã sinh sống tại Phú Mỹ, nhưng chắc chắn không nhiều bằng các địa bàn khác ở Bà rịa –Vũng tàu.
Quá trình hình thành làng xóm đông đúc ở thị xã Phú Mỹ trước đây chỉ phát triển mạnh từ nửa sau đến cuối thế kỷ 19. Quá trình đó được bổ sung, tiếp tục phát triển bởi những nguồn dân cư mới, từ nhiều vùng khác nhau tụ cư về đây trong những hoàn cảnh đặc biệt (chính sách dồn dân của thực dân xâm lược, chiến tranh tàn phá, sự bóc lột, áp bức hà khắc, sưu cao thuế nặng buộc nông dân phải đi tìm đất sống…).
Họ đã chọn Phú Mỹ, một vùng đất chưa khai phá để sinh cơ lập nghiệp. Tuy nhiên, dù được bổ sung trong hoàn cảnh nào thì những người đến vùng đất này đều là những người nông dân giàu truyền thống yêu nước, cần cù, sáng tạo trong lao động sản xuất. Chính họ đã khai sơn phá thạch, cải tạo núi đồi, đồng hoang, đầm lầy để biến thị xã Phú Mỹ trước kia thành một vùng đất trù phú và đầy hứa hẹn như hôm nay.
Dưới thời Tự Đức, vào lúc 10 giờ, ngày 10/2/1859, thực dân Pháp nổ súng bắn vào pháo đài Phước Thắng Vũng Tàu, chính thức mở màn cho quá trình xâm lược Nam kỳ. Quân và dân Bà Rịa –Vũng Tàu đã kiên cường chiến đấu chống trả những chiến hạm được trang bị hiện đại của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Trận chiến kéo dài ngót 7 tiếng đồng hồ, nhưng cuối cùng tuyến phòng thủ Vũng Tàu của nhà Nguyễn đã bị chọc thủng. Ngày hôm sau, giặc Pháp chuyển qua tấn công trận địa bảo vệ hỗn hợp thủy bộ ở phía Tây cửa Cần Giờ, mở đường đánh chiếm thành Gia Định.
Ngày 14/12/1861, Biên Hòa rơi vào tay người Pháp, lính thú người Việt rút lui qua đây về Bà Rịa. Tại đây, Đô đốc Lê Quang Tuyên đã chuẩn bị lực lượng - tập hợp những người lính của triều đình, ngăn cản bước tiến của Pháp bằng đường bộ từ Biên Hòa về Bà Rịa. Đây là một trong những lý do buộc Pháp phải dời lại thời gian và đánh Bà Rịa từ một hướng khác.
Ngày 7 tháng Giêng năm 1862, thực dân Pháp dùng tàu chiến đánh Bà Rịa. Sáu tháng sau chúng mới hoàn toàn chiếm được thủ phủ của Phước Tuy (7/1862). Tại đây, Pháp tập trung lực lượng đánh chiếm các đồn luỹ của quân khởi nghĩa. Khi không đủ sức cầm cự, một bộ phận nghĩa quân đã rút vào vùng đồng bào dân tộc; một bộ phận khác lui về rừng núi Cù Mi, gần Bình Thuận; một bộ phận còn lại bám địa bàn quanh núi Dinh xây dựng căn cứ kháng chiến. Họ đã liên lạc với nghĩa quân Trương Quyền, con trai bình Tây Đại Nguyên soái Trương Định chống Pháp.
(còn nữa….)
Đào Quốc Thịnh (biên soạn)