Quần thể Danh lam thắng cảnh Tam Chúc, thị trấn Ba Sao, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam. Ảnh: tamchuc.com.vn
Di tích lịch sử văn hóa được xếp loại là di tích quốc gia phải đáp ứng các điều kiện sau:
Điều kiện về giá trị lịch sử - văn hóa:
Theo quy định tại Điều 29 Luật Di sản văn hóa năm 2001, được sửa đổi bởi khoản 10 Điều 1 Luật Di sản văn hóa sửa đổi năm 2009, việc phân loại di tích lịch sử và văn hóa phải dựa trên những điều kiện về giá trị lịch sử và văn hóa. Các điều kiện này được quy định rõ ràng nhằm xác định và bảo vệ các di tích có giá trị quan trọng đối với quốc gia và dân tộc. Cụ thể, các di tích được phân loại dựa trên bốn điều kiện cơ bản:
- Phản ánh những sự kiện lịch sử quan trọng, tiêu biểu của quốc gia, dân tộc
Một di tích lịch sử - văn hóa trước hết phải phản ánh được những sự kiện lịch sử quan trọng, tiêu biểu của quốc gia và dân tộc. Những sự kiện này có thể là các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, các phong trào cách mạng, hoặc những bước ngoặt quan trọng trong lịch sử phát triển của đất nước. Chẳng hạn, các di tích liên quan đến chiến thắng Điện Biên Phủ, các di tích về thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ đều là những minh chứng sống động cho những giai đoạn lịch sử oai hùng của dân tộc. Việc bảo tồn các di tích này không chỉ giúp tái hiện lại những trang sử vàng son mà còn khơi dậy niềm tự hào dân tộc, giáo dục thế hệ trẻ về lòng yêu nước và tinh thần quật cường của cha ông.
- Thể hiện những giá trị văn hóa độc đáo, đặc sắc của dân tộc
Điều kiện thứ hai để một di tích được xếp hạng là nó phải thể hiện được những giá trị văn hóa độc đáo, đặc sắc của dân tộc. Những giá trị này có thể được thể hiện qua kiến trúc, nghệ thuật, phong tục tập quán, hoặc các lễ hội truyền thống. Chẳng hạn, các ngôi chùa cổ, đền thờ, miếu mạo với kiến trúc độc đáo, các bức phù điêu, tượng đài mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam là những minh chứng cho sự sáng tạo và tài năng của người xưa. Những giá trị văn hóa này không chỉ phản ánh trình độ phát triển của xã hội ở từng giai đoạn lịch sử mà còn góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc.
- Có mối liên hệ chặt chẽ với các nhân vật lịch sử tiêu biểu, các danh nhân văn hóa
Một di tích lịch sử - văn hóa cũng phải có mối liên hệ chặt chẽ với các nhân vật lịch sử tiêu biểu hoặc các danh nhân văn hóa. Những nhân vật này có thể là các vị anh hùng dân tộc, các nhà văn, nhà thơ, nhà khoa học, hoặc các vị lãnh đạo có tầm ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của đất nước. Chẳng hạn, những ngôi nhà, trường học, hoặc nơi làm việc của các danh nhân như Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, nhà thơ Nguyễn Du, nhà văn Nguyễn Trãi đều là những di tích quan trọng. Việc bảo tồn và tôn vinh các di tích này không chỉ ghi nhớ công lao của các bậc tiền nhân mà còn truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ về lòng yêu nước, sự sáng tạo và khát vọng vươn lên.
- Góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa của quốc gia
Cuối cùng, một di tích lịch sử - văn hóa phải góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa của quốc gia. Điều này có nghĩa là di tích đó không chỉ có giá trị riêng lẻ mà còn đóng góp vào bức tranh toàn cảnh của di sản văn hóa dân tộc. Những di tích này giúp hoàn thiện và đa dạng hóa kho tàng di sản văn hóa, từ đó nâng cao giá trị và sức hấp dẫn của văn hóa Việt Nam đối với cộng đồng quốc tế. Việc bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa này không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan nhà nước mà còn cần sự chung tay của toàn xã hội.
Đền thờ nữ tướng Lê Chân. Ảnh:hanamtv.vn
Điều kiện về giá trị kiến trúc, nghệ thuật:
- Mang phong cách kiến trúc, nghệ thuật độc đáo, tiêu biểu cho một thời đại lịch sử
Một di tích kiến trúc và nghệ thuật phải mang phong cách độc đáo, tiêu biểu cho một thời đại lịch sử cụ thể để được xếp hạng và bảo tồn. Điều này có nghĩa là công trình đó phải phản ánh được những đặc trưng riêng biệt, những dấu ấn văn hóa và nghệ thuật của giai đoạn mà nó ra đời. Ví dụ, các công trình kiến trúc cổ như chùa Một Cột, tháp Bút ở Hà Nội hay các ngôi đình, đền chùa ở các làng quê Việt Nam đều mang trong mình những phong cách kiến trúc đặc trưng của các triều đại phong kiến. Những hoa văn, họa tiết trang trí trên các công trình này không chỉ đẹp mắt mà còn thể hiện rõ nét sự phát triển của nghệ thuật điêu khắc và trang trí trong từng thời kỳ.
- Có giá trị thẩm mỹ cao, thể hiện trình độ kỹ thuật xây dựng, sáng tạo nghệ thuật của nhân dân
Điều kiện thứ hai liên quan đến giá trị thẩm mỹ và kỹ thuật của công trình. Một di tích phải có giá trị thẩm mỹ cao, điều này thể hiện qua sự hài hòa trong bố cục, sự tinh tế trong các chi tiết trang trí và sự cân đối trong tổng thể công trình. Những công trình kiến trúc như cầu Long Biên ở Hà Nội, nhà thờ Đức Bà ở Thành phố Hồ Chí Minh hay các tòa nhà công sở thời Pháp thuộc không chỉ mang vẻ đẹp nghệ thuật mà còn phản ánh trình độ kỹ thuật xây dựng cao của thời kỳ đó. Những viên gạch, mảnh ngói, cột trụ đều được chế tác tỉ mỉ, công phu, phản ánh sự khéo léo và tài năng của các nghệ nhân.
- Là minh chứng cho sự phát triển của khoa học kỹ thuật, sản xuất tại một giai đoạn lịch sử nhất định
Cuối cùng, một công trình kiến trúc và nghệ thuật còn phải là minh chứng cho sự phát triển của khoa học kỹ thuật và sản xuất tại một giai đoạn lịch sử nhất định. Những công trình này không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật mà còn là biểu hiện của trình độ khoa học kỹ thuật, công nghệ xây dựng của thời kỳ đó. Ví dụ, các công trình như nhà máy thủy điện Hòa Bình, đập thủy điện Trị An hay các cầu đường sắt cổ kính đều là minh chứng cho sự phát triển vượt bậc của khoa học kỹ thuật trong thời kỳ mà chúng được xây dựng. Chúng không chỉ có giá trị về mặt kỹ thuật mà còn có giá trị lịch sử, văn hóa sâu sắc.
- Phản ánh sự giao thoa văn hóa và sự sáng tạo liên tục của con người
Bên cạnh các yếu tố trên, một công trình kiến trúc và nghệ thuật còn có thể phản ánh sự giao thoa văn hóa và sự sáng tạo liên tục của con người qua các thời kỳ. Chẳng hạn, các công trình kiến trúc mang phong cách Pháp ở Hà Nội hay Thành phố Hồ Chí Minh không chỉ là di sản của thời kỳ thuộc địa mà còn là biểu hiện của sự giao thoa văn hóa giữa Việt Nam và phương Tây. Những công trình này, với sự pha trộn giữa phong cách kiến trúc cổ điển và hiện đại, tạo nên một diện mạo mới, độc đáo cho thành phố, đồng thời thể hiện sự tiếp thu, cải biến và sáng tạo không ngừng của con người.
- Vai trò giáo dục và nghiên cứu khoa học
Các di tích kiến trúc và nghệ thuật không chỉ có giá trị về mặt thẩm mỹ và kỹ thuật mà còn đóng vai trò quan trọng trong giáo dục và nghiên cứu khoa học. Các công trình này là những "giáo cụ sống" giúp thế hệ trẻ hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa và khoa học kỹ thuật của cha ông. Chúng cung cấp những tư liệu quý báu cho các nhà nghiên cứu, giúp họ tái hiện lại quá khứ và rút ra những bài học kinh nghiệm cho tương lai. Việc bảo tồn và khai thác các di tích này một cách hiệu quả sẽ góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của di sản văn hóa, đồng thời thúc đẩy các hoạt động nghiên cứu khoa học và giáo dục.
Di tích lịch sử Địa điểm tập kết ra Bắc năm 1954 tại Cao Lãnh, phường 6, thành phố Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp. Ảnh: Bảo tàng tỉnh Đồng Tháp
Điều kiện về hiện trạng di tích:
- Di tích còn nguyên vẹn hoặc tương đối nguyên vẹn về cấu trúc, hình thức
Một trong những điều kiện quan trọng để xếp hạng và bảo tồn di tích lịch sử - văn hóa là hiện trạng của di tích phải còn nguyên vẹn hoặc tương đối nguyên vẹn về cấu trúc và hình thức. Điều này đảm bảo rằng di tích vẫn giữ được những đặc điểm cơ bản của nó, không bị thay đổi hoặc hư hại quá nhiều so với trạng thái ban đầu. Các công trình kiến trúc cổ như đền, chùa, lăng tẩm, hay các di tích khảo cổ phải duy trì được phần lớn các yếu tố cấu trúc và hình thức ban đầu, chẳng hạn như các bức tường, mái nhà, cột trụ, và các chi tiết trang trí.
- Có giá trị khoa học, thực tiễn trong công tác nghiên cứu lịch sử, văn hóa
Di tích cần phải có giá trị khoa học và thực tiễn cao trong công tác nghiên cứu lịch sử, văn hóa. Các nhà nghiên cứu và học giả có thể dựa vào các di tích này để tìm hiểu về những giai đoạn lịch sử, các phong tục tập quán, và các kỹ thuật xây dựng cổ xưa. Ví dụ, các di tích khảo cổ học như những di chỉ văn hóa Đông Sơn, Tràng An hay các khu di tích Thành Nhà Hồ cung cấp nhiều thông tin quý giá về đời sống, văn hóa, và kỹ thuật của các thời kỳ lịch sử khác nhau. Việc bảo tồn các di tích này không chỉ giúp duy trì nguồn tài liệu phong phú cho các nghiên cứu khoa học mà còn đóng góp vào việc giáo dục và nâng cao nhận thức của cộng đồng về lịch sử và văn hóa dân tộc.
- Có khả năng thu hút du khách, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương
Một di tích lịch sử - văn hóa cần phải có tiềm năng thu hút du khách, từ đó góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Các di tích như phố cổ Hội An, khu di tích Mỹ Sơn, và các di sản thế giới như vịnh Hạ Long đều là những điểm đến du lịch nổi tiếng, thu hút hàng triệu lượt khách mỗi năm. Những di tích này không chỉ mang lại nguồn thu nhập lớn từ du lịch mà còn tạo ra nhiều cơ hội việc làm cho người dân địa phương, thúc đẩy sự phát triển của các ngành dịch vụ liên quan như lưu trú, ăn uống, và vận chuyển. Việc bảo tồn và phát triển các di tích lịch sử - văn hóa do đó không chỉ có ý nghĩa văn hóa mà còn có ý nghĩa kinh tế to lớn.
Ban Nghiên cứu VHTN phía Nam