Kiến trúc cảnh quan là nghệ thuật kiến trúc điều hòa được mối quan hệ giữa tự nhiên – con người – kiến trúc để tạo nên một môi trường sống hài hòa, có giá trị thẩm mỹ và tinh thần. Chùa Thầy là một công trình tiêu biểu cho vẻ đẹp của kiến trúc cảnh quan thiên nhiên ở đồng bằng Bắc Bộ.
Chùa Thầy (Hà Nội)
Không chỉ hài hòa giữa kiến trúc và cảnh quan, chùa Thầy còn là sự hòa điệu của một hợp thể không gian Phật giáo với các tôn giáo và tín ngưỡng bản địa: Đạo giáo, Nho giáo, tín ngưỡng thờ Thánh Thần, tín ngưỡng thờ đá núi, nước, tín ngưỡng thờ Tổ nghề. Nếu dấu ấn Nho giáo được biểu hiện qua sự chỉn chu, đăng đối, thì ở Đạo giáo là sự u nhàn, thoát tục, còn Phật giáo là vẻ thiền vị… Và điều thú vị là trong không gian Phật giáo ấy, người ta còn nhận thấy dấu ấn của không gian Việt truyền thống qua những hình ảnh cây gạo, lũy tre, hàng dừa, cây cau… những chiếc cầu có mái bắc qua các lạch nước dẫn vào các xóm làng.
Được bao quanh bởi núi và nước, chùa Thầy không có Tam quan, thay vào đó là nhà Thủy đình, không khác gì một bông sen nổi trên mặt nước. Cảnh sắc đó đủ gợi lên hình ảnh của một cõi Niết bàn trong sáng, yên tĩnh theo quan niệm Phật giáo. Trải dài dưới chân núi, các gian chùa kết hợp cơ bản theo kết cấu “nội công, ngoại quốc”, không gian mở, xen lẫn cây cỏ, hòn non bộ, tạo một tổng thể hài hòa, đậm tính thiền (đơn giản bên ngoài nhưng đa dạng bên trong).
Toàn cảnh chùa Thầy từ trên cao
Trong bố cục tổng thể ấy, kiến trúc nội thất chùa Thầy là một hợp thể hài hòa của hai dạng kiến trúc chùa và đền. “Tiền công” (nơi thờ Phật) và “hậu nhất” (nơi thờ Thánh-mang tính chất đền) nằm trong một chữ “Quốc”, tạo bởi hai tòa hành lang và nhà Hậu. Đây cũng là nét sáng tạo riêng của hệ thống chùa tiền Phật hậu Thánh thế kỷ XVII nói chung và chùa Thầy nói riêng. Qua đó, nghệ thuật tạo không gian tâm linh rất thành công. Để biểu hiện một không gian tĩnh tại, thoáng đãng, nơi giao hòa của ánh sáng tự nhiên và nhân tạo, thể hiện tính từ bi, gần gũi trong quan niệm Phật giáo, khu điện Phật được bố cục theo dạng mở, không gian cao, rộng, tạo những khoảng sân trời. Việc xây dựng gian ống muống không có tường bao quanh, kết hợp với khoảng sân giữa tiền đường và thượng điện là một giải pháp kiến trúc để đưa ánh sáng tự nhiên, cây cỏ vào nội thất ngôi chùa. Hình thức này phải chăng là gợi ý cho kiểu giếng trời trong những kiến trúc mặt bằng chữ “tam” sau này ở chùa Kim Liên và Tây Phương. Kết hợp với nghệ thuật bài trí tượng, đồ thờ (thông thoáng ở tiền đường, dồn dập ở thượng điện), ánh sáng mờ ảo làm cho con người cảm nhận rõ nét triết lý sắc không, vô thường, sự giải thoát, hướng về cõi Niết bàn của đạo Phật.
Ngược lại với tính chất rộng, thoáng của một nơi thờ Phật, tại điện Thánh, từ kết cấu kiến trúc, trang trí cho đến nghệ thuật sắp đặt đồ thờ đều mang đặc trưng của không gian đền. Đó là lối kiến trúc khép kín, tạo một không gian hẹp, tối, hệ vì kèo thấp, nặng nề. Trong không gian thâm u, ánh sáng của đèn nến, tượng kích thước lớn, phối hợp với đồ thờ như ngai, bài vị, khám, chấp kích, lọng… đã làm đậm nét tính thiêng.
Như vậy, nghệ thuật tổ chức không gian, sắp đặt đồ thờ trong ánh sáng tự nhiên hay nhân tạo đã có khả năng chuyển tải yếu tố tâm linh một cách sâu sắc. Có thể thấy với không gian chùa Thầy, các nghệ nhân đã thành công trong sự dung hòa giữa hai yếu tố từ bi và linh thiêng, giữa đạo và đời, giữa Phật và Thánh. Mục đích cuối cùng vẫn là đạt đến sự hài hòa của kiến trúc với tự nhiên, mang lại trạng thái cân bằng cho con người.
Múa rối nước trên hồ Long Trì
Trở lại với nhà thủy đình, đây là một sân khấu rối nước cổ nhất còn tồn tại ở nước ta, tương truyền do Phùng Khắc Khoan xây dựng từ thế kỷ XVII, kiến trúc hiện tại là của thế kỷ XIX. Kiến trúc gắn với loại hình nghệ thuật rối nước mang đậm dấu ấn văn hóa vùng chiêm trũng Quốc Oai, nơi lưu giữ truyền thống tôn vinh tổ nghề rối. Trong ba ngày hội chùa, dân làng Ra, tương truyền được Từ Đạo Hạnh dạy nghề, trình diễn những trò rối nước đặc sắc, điều khiển bằng dây kéo để hầu Thánh Từ Đạo Hạnh. Trong không gian Phật giáo sắc không, hư ảo, nhà thủy đình với bốn mái, hai tầng, tám đao cong vút, tường trổ cửa đặc, rỗng, nổi giữa mặt hồ Long Trì, in lồng bóng núi, trong những ngày hội, trở nên sôi động với những trò chơi dân gian. Đó cũng chính là những biểu hiện sống động nhất về sức lan tỏa của Phật giáo trong đời sống thế tục, bằng cách này, Phật giáo thế kỷ XVII đã tạo nên sức thu hút, quy tụ cộng đồng rất lớn.
Ngôi chùa với lối kiến trúc cổ kính, giản đơn
Kết nối chùa với làng xóm và hệ thống chùa, hang trên đỉnh núi là hai chiếc cầu Nhật Tiên và Nguyệt Tiên, được xem là những hình ảnh tạo nét riêng biệt cho chùa Thầy. Lần đầu tiên, hình ảnh những chiếc cầu ngói kiểu “Thượng gia hạ kiều”, bắc qua các con kênh, rạch ở các làng quê Việt Nam, lại hiện lên trong một không gian kiến trúc Phật giáo. Đó cũng là một hình ảnh đẹp về sự bao dung, kết nối của Phật giáo với các tôn giáo, tín ngưỡng khác. Qua chiếc cầu Nhật Tiên là đường dẫn lên hệ thống hang động, chùa, đền trên núi. Nơi đây biểu hiện sự đa dạng, hòa hợp của kiến trúc cảnh quan thiên nhiên Phật giáo với các tôn giáo, tín ngưỡng. Bắt đầu bằng một chiếc cổng rêu phong, đổ nát với các dòng chữ: “Bất nhị Pháp môn” (cửa Phật có nhiều nhưng cửa Pháp chỉ có một), “Vô vãng bất phục, cá quan hựu cá quan” (du khách cứ đi thẳng qua nhiều tầng cổng không nhìn lại). Từ đây, không gian cảnh quan ẩn hiện, hư thực, gợi trong lòng người vãn cảnh nhiều suy tư, cảm xúc.
Lưng chừng núi, đi qua những con đường ngoắt ngoéo, đá núi cheo leo giữa những cây cỏ um tùm là đến chùa Cao (còn có tên là chùa Đỉnh Sơn), nơi thờ Phật và thờ vọng Từ Đạo Hạnh. Sau chùa có động Phật Tích, hay am Hiển Thụy, hang Thánh Hóa gắn với truyền thuyết Từ Đạo Hạnh trút xác, để lại vết lõm trên vách đá. Tiếng nước rỏ xuống từ khe núi, rễ cây cổ thụ từ cửa hang buông phủ gần sát đất càng tạo cho không gian nơi đây thêm hoang sơ, linh thiêng. Hang Thánh Hoá, tương truyền còn lưu vết chân và đầu của Từ Đạo Hạnh khi thoát xác, là hiện tượng Phật hóa tín ngưỡng dân gian, nhằm tạo niềm tin của đông đảo tầng lớp nhân dân đối với Phật giáo.
Động Cắc Cớ rộng lớn được ví như bụng Thần Long
Càng lên cao, cảnh sắc trời đất càng hòa quyện, gợi trong lòng người những suy tư về sự thoát tục, trở lại với tự nhiên. Trên đỉnh Sài Sơn, những tảng đá phong hóa lởm chởm, to nhỏ, nghiêng ngả; đây đó lác đác dăm ba cây đại già. Đứng từ đây có thể quan sát được toàn cảnh núi sông hùng vĩ, đồng ruộng bao la, non nước mây trời. Có lẽ vì thế nên nơi đây còn có tên gọi là “Chợ Trời”. Men theo sườn núi sẽ đến hang Cắc Cớ nổi tiếng vùng Sơn Tây, thu hút nam thanh, nữ tú trong những ngày lễ hội: Động chùa Thầy có hang Cắc cớ Trai chưa vợ, nhớ hội chùa Thầy !
Như vậy, có thể thấy kiến trúc chỉ có giá trị khi nó tồn tại trong một không gian cảnh quan tự nhiên hay một môi trường tâm linh, xã hội. Trong không gian kiến trúc chùa Thầy, thiên nhiên được tái tạo một cách kỳ diệu và kín đáo, phản ánh chất bình dị của nhà Phật. Dù tiếp cận ở góc độ nào, ta cũng thấy mối quan hệ mật thiết giữa thiên nhiên và con người trong không gian Phật giáo nơi đây. Sự hòa hợp với thiên nhiên là mục đích hướng tới trong việc bài trí cảnh quan chốn tu thiền. Chữ “Hòa” vốn giữ vai trò chi phối nghệ thuật xây chùa, làm vườn, tạo cảnh. Hòa ở đây còn được hiểu rộng là hòa đồng với các tôn giáo, tín ngưỡng để cùng mang lại những giá trị tốt đẹp nhất cho cuộc sống con người. Phật giáo không chỉ mang đến cho các ngôi chùa nghệ thuật cảnh quan tuyệt vời mà còn mang đến lối tư duy, cách sống, phong tục, tôn ti trật tự gia đình và xã hội, góp phần vào sự hình thành đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân. Những triết lý nhân sinh của Phật giáo, cửa tam quan rộng mở, tiếng chuông vang hôm sớm, người lên chùa lễ Phật hàng tháng, … đã trở thành những điều quen thuộc và gần gũi trong tâm thức các Phật tử. Vườn chùa không chỉ là nơi thưởng ngoạn cái đẹp mà còn giúp con người tĩnh tâm, đắm mình vào cỏ cây hoa lá. Cảnh quan chùa chính là cảnh giới của sự tịnh tâm. Sự kín đáo, uy nghi trầm mặc, không đồ sộ, không lộng lẫy của cảnh quan vườn chùa luôn mang lại cảm giác thư thái, đầy chất thiền.
Ban Nghiên cứu VHTN phía Nam