Tín ngưỡng thờ Mẫu là loại hình tín ngưỡng dân gian bản địa, mang đặc trưng của cư dân vùng nông nghiệp, được hình thành trên tín ngưỡng thờ Nữ thần. Tín ngưỡng thờ Mẫu đề cao yếu tố tính nữ thông qua hình tượng người phụ nữ có sức mạnh và quyền năng sinh sôi, nảy nở, phát triển, tạo ra vạn vật, muôn loài, trong đó có con người. Việc tôn thờ và đề cao vai trò của người phụ nữ chính là căn nguyên đầu tiên cho sự hình thành tín ngưỡng thờ Mẫu. Từ hiện thực cuộc sống của cư dân nông nghiệp, với khát vọng vươn tới những điều tốt lành, từ thuở hồng hoang, người Việt đã tôn vinh người phụ nữ, người mẹ. Ban đầu, tín ngưỡng thờ Mẫu vốn tản mạn, rời rạc. Trong quá trình phát triển, nó có một hệ thống tương đối nhất quán về điện thần (với các phủ như Thiên Phủ, Địa Phủ, Thoải Phủ, Nhạc Phủ và với các thần như Ngọc Hoàng – Mẫu – Quan – Chầu – ông Hoàng, Cô, Cậu…). Một điện thần với trên 50 vị thần lớn nhỏ đều quy về vị thần chủ cao nhất là Thánh Mẫu. Điều này chứng minh rằng, tín ngưỡng thờ Mẫu tuy hình thành từ trí tưởng tượng và tâm linh của cư dân nông nghiệp, nhưng có cấu trúc tổ chức khá chặt chẽ. Điều đó đòi hỏi những người theo tín ngưỡng thờ Mẫu dần phải thành thạo và mang tính chuyên nghiệp cao hơn.
Mẫu Thượng Ngàn
Các hình thức thờ Mẫu ở Việt Nam rất phong phú, trong đó thờ Mẫu Tam phủ – Tứ phủ là điển hình nhất, tập trung bản sắc văn hóa người Việt. Nhiều giai thoại, thần tích về các Mẫu in đậm dấu ấn lịch sử dân tộc và gắn với tổ tiên của người Việt. Tín ngưỡng thờ Mẫu không phải là một hình thức tín ngưỡng tôn giáo đồng nhất, mà nó là hệ thống các tín ngưỡng, trong đó ít nhất bao gồm ba lớp thờ khác nhau, nhưng có quan hệ hữu cơ và chi phối lẫn nhau, đó là tín ngưỡng thờ Nữ thần, lớp thờ Mẫu thần và lớp thờ Mẫu Tam phủ – Tứ phủ. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ – Tứ phủ có bốn thánh Mẫu cai quản 4 miền, đó là Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng đa thần. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu còn có sự đan xen, hòa đồng với các yếu tố khác của hệ thống tín ngưỡng, tôn giáo ở nước ta; đó là tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc. Nữ thần cũng đa dạng. Đó là các vị nữ anh hùng hào kiệt (như Hai Bà Trưng và các nữ tướng của Hai Bà, Bà Triệu, Nguyên phi Ỷ Lan…), là các bà mẹ, người vợ của các anh hùng dân tộc (vì họ đã có công lao giúp chồng, con lập nên sự nghiệp). Ngoài ra, trong các điện thờ Mẫu còn có cả Đức Thánh Trần, Phật. Tượng Mẫu được thờ trong khuôn viên của nhiều đền, chùa với một nhà hoặc một gian thờ theo cấu trúc “tiền Phật hậu Thánh”. Ngoài thánh Mẫu, ở các địa phương khác người dân còn thờ các vị thần có tính địa phương riêng và các loài vật thiêng được nhân hóa đem thờ trong phủ Mẫu như ông Lốt (thần Rắn), ông Hổ…
Tín ngường thờ anh hùng dân tộc
Tín ngưỡng thờ Mẫu chứa đựng triết lý nhân sinh; có ý thức hướng về cội nguồn dân tộc, đất nước; thể hiện một khía cạnh căn bản trong đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của người Việt (biết ơn những người phụ nữ có công giúp dân, giúp nước vượt qua khó khăn, vươn lên trong cuộc sống). Tín ngưỡng thờ Mẫu hướng đến cuộc sống thực tại của con người với ước vọng sức khỏe, tài lộc, may mắn… Đó là một nhu cầu tâm linh của người Việt, nó mang lại cho họ sức mạnh. Mẫu dạy con người sống hướng thiện, có cái tâm trong sáng, biết đối nhân xử thế, thờ phụng ông bà tổ tiên và biết ơn những người có công với dân và nước. Trong quá trình phát triển từ thờ Mẫu đến Mẫu Tam phủ – Tứ phủ, từ giai đoạn thế kỷ XVI trở đi với sự xuất hiện Mẫu Liễu Hạnh, vị thần chủ đã được “thần hóa”, tín ngưỡng thờ Mẫu đáp ứng được khát vọng của con người, nhất là của người phụ nữ. Họ cầu nguyện thần linh cứu giúp họ khỏi rủi ro, bệnh tật, giúp họ đạt tới phúc, lộc thọ. Chính từ đây, Mẫu Tam phủ – Tứ phủ đã phát triển nhanh chóng, lan tỏa khắp mọi miền đất nước với các trung tâm thờ Mẫu lớn như Phủ Dầy (Nam Định), Phủ Tây Hồ (Hà Nội), Điện Hòn Chén (Huế). Hiện nay, tín ngưỡng thờ Mẫu đã hình thành một cộng đồng các tín đồ trong những phạm vi rộng hẹp khác nhau (như đồng đền, ông đồng, bà đồng, con nhang, đệ tử…). Có thể thấy rằng, tín ngưỡng thờ Mẫu trong quá trình phát triển đã vượt lên trên tính phân tán, tùy tiện và đang chuyển hóa từ tín ngưỡng nguyên thủy để trở thành một tôn giáo sơ khai.
Tín ngưỡng thờ Mẫu không ngừng khẳng định vai trò của mình trong đời sống tâm linh của người Việt; thể hiện khát vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc trong thế giới thực tại. Tín ngưỡng thờ Mẫu đã tự biến đổi mình bằng cách dung hợp và tiếp biến những giá trị của các tôn giáo, tín ngưỡng dân gian khác ((như Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo, Hồi giáo…). Tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện ước mơ của người dân về sự sinh sôi nảy nở đem lại cuộc sống ấm no. Đồng thời, nó cũng chính là lòng tin của con người vào sự linh thiêng của các vị Thánh Mẫu và thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” trong tâm thức của người Việt. Đây cũng chính là giá trị nhân văn và đạo đức truyền thống của dân tộc Việt Nam./.
Ban Nghiên cứu VHTN phía Nam