Dù chịu ảnh hưởng về đời sống xã hội khi sinh sống trên đất Việt Nam nhưng người Hoa vẫn giữ riêng cho mình những phong tục, nghi thức riêng biệt.
Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, số lượng người Hoa sinh sống và làm việc tại Việt Nam đang ngày càng tăng cao và hình thành một “cộng đồng người Hoa” trên đất Việt, tập trung chủ yếu ở khu vực phía Nam, tạo thành một nền văn hóa vô cùng đặc sắc. Dù sinh sống trên đất Việt, chịu ảnh hưởng bởi lối sống của người Việt nhưng người Hoa vẫn giữ được những phong tục riêng, đặc biệt là phong tục thờ cúng. Chính việc giữ gìn phong tục này đã tạo nên sự khác biệt độc đáo giữa người Việt và người Hoa, góp phần làm đa dạng bản sắc văn hóa của các dân tộc.
Với người Việt, thông thường, trên bàn thờ sẽ có bộ Tam sự hoặc Ngũ sự thì với người Hoa, bàn thờ chỉ đơn giản là những bình hoa, bát hương, di ảnh hoặc tượng Đức Phật,… Trong nơi thờ cúng, họ cũng sử dụng các vật phẩm, tượng phong thủy và thắp đèn trên bàn thờ thường xuyên.
Ngoài Đức Phật hay di ảnh người mất, người Hoa còn thờ cúng nhiều vị thần khác nhau như thần Táo Quân, thần Cửa, thần Tam Quan Độ Đế, thần Hộ Mệnh,…
Ngoài thờ Đức Phật và người thân đã khuất, người Hoa còn thờ tự các vị thần khác
Phong tục thờ cúng của người Hoa cũng quan trọng không kém so với người Việt. Họ thường đặt bàn thờ tại chính gian giữa ngôi nhà và cũng là nơi tôn nghiêm nhất. Theo đó, tùy vào mỗi gia đình mà quy định về cúng bái khác nhau, không có sự thống nhất, đồng thuận như của người việt. Có nhà thờ tự người thân đến 9 đời nhưng cũng có những nhà chỉ thờ tự 5 đời hoặc 3 đời,…
Nhưng trái hẳn với người Việt khi ngoài thờ tự người đã mất, Đức Phật hoặc Cửu Huyền Thất Tổ thì họ hầu như không sử dụng bất kỳ yếu tố nào khác. Còn với người Hoa, ngoài thờ Phật, gia tiên, họ còn tin vào nhiều yếu tố ma thuật và bùa chú. Với người Hoa, có khoảng 3 loại bùa được sử dụng chủ yếu là bùa chú cứu người, bùa chú phòng thủ và bùa chú hại người. Tùy vào từng mục đích mà các loại bùa này sẽ được sử dụng một cách linh hoạt.
Nếu như người Việt thường làm đám giỗ vào ngày mất của người thân sau 1 năm thì người Hoa không có nghi thức này. Việc thờ cúng tổ tiên sẽ được họ thực hiện vào các dịp Tết Nguyên Đán hoặc các dịp Tết khác. Tuy đám giỗ người Hoa không diễn ra nhưng vào những mùng 9 tháng 9 và 29 tháng 9, bàn thờ của người Hoa sẽ được trang trí trang trọng hơn.
Trên thực tế, người Hoa rất giỏi buôn bán, kinh doanh nên họ thường thờ cúng để cầu mong mọi việc thuận buồm xuôi gió, mọi sự bình an, tránh rủi ro khi làm ăn. Mỗi tháng, người Hoa sẽ dành ra 4 ngày để thờ và cầu nguyện. Trong những ngày đó, họ luôn chuẩn bị đầy đủ các vật phẩm tế lễ và “trưng” lên bàn thờ gia tiên.
Người Hoa không có đám giỗ mà họ chỉ thờ cúng vào các ngày Tết, lễ và các ngày cố định để cầu làm ăn
Đối với người Hoa, vật phẩm (đồ cúng) không thể thiếu trên bàn thờ trong tất cả các dịp lễ, Tết chính là đĩa trái cây, trà hoặc bình rượu và trà muỗi, gạo, các món ăn. Ngoại trừ các ngày sóc vọng cúng chay, trong mâm cúng của họ lúc nào cũng phải có các món mặn như gà/heo/vịt hoặc tôm/cá/cua. Vào dịp Tết, đồ cúng trên bàn thờ sẽ đầy đủ hơn với các lễ vật gồm bánh tổ, bánh quai vạc chiên, bánh chiên may mắn,… và được trưng bày từ mùng 30 đến mùng 7 Tết.
Bàn thờ của người Hoa ngày Tết
Bên cạnh đó, trong dịp Tết, người Hoa thường in những câu chúc may mắn, bình an, mong cầu ấm no, hạnh phúc, sung túc lên các lễ vật. Họ cũng thêm vào đó những câu đối liễn với thông điệp tốt lành, mong cầu mọi việc vạn sự như ý. Với những gia đình kinh doanh, họ sẽ thêm vào nội dung mong muốn buôn may bán đắt, nhiều tài lộc và may mắn.
Giống người phong tục thờ cúng của người Việt, người Hoa cũng có ngày giỗ ông Táo vào 23 tháng Chạp hàng năm với đồ cúng là kẹp mạch nha. Vật tế lễ này có ý nghĩa sẽ giúp tâm trạng ông Táo vui vẻ hơn, báo cáo những điều tốt đẹp hơn khi lên diện kiến Ngọc Hoàng.
Đặc biệt, nếu người Việt không thể thiếu bánh chưng hoặc bánh tét trong những ngày Tết thì người Hoa lại không thể không có bánh tổ hoặc bánh củ cải. Bánh tổ thường được làm từ bột nếp với nước đường, sau đó đổ vào khuôn rồi hấp lên. Đây cũng chính là nét đẹp và bản sắc riêng trong phong tục thờ cúng của người Hoa tại Việt Nam.
Ban Nghiên cứu VHTN phía Nam